قوله: تتجافى جنوبهمْ عن الْمضاجع یعنى یجافون جنوبهم عن مضاجعهم للتهجد و التجافى التجنب عن الشیء اخذ من الجفاء من لم یوافقک فقد جافاک. قال عبد الله بن رواحه:
و فینا رسول الله یتلوا کتابه
اذا انشق معروف من الصبح ساطع
اتى بالهدى بعد العمى فقلوبنا
به موقنات ان ما قال واقع
یبیت یجافى جنبه عن فراشه
اذا استقلت بالمشرکین مضاجع
در سبب نزول این آیت سه قول گفتهاند: قول حسن و مجاهد آنست که در شأن متهجدان فرو آمد، ایشان که در میانه شب از خوابگاه برخیزند و نماز شب کنند، و دلیل برین قول خبر مصطفى است (ص) روى معاذ بن جبل قال: کنت مع رسول الله (ص) فى سفر فاصبحت یوما قریبا منه و هو یسیر، فقلت یا رسول الله اخبرنى بعمل یدخلنى الجنة و یباعدنى من النار قال: قد سألت عن عظیم و انه لیسیر على من یسره الله علیه، تعبد الله و لا تشرک به شیئا و تقیم الصلاة و توتى الزکاة و تصوم رمضان و تحج البیت، ثم قال الا ادلک على ابواب الخیر: الصوم جنة و الصدقة تطفئ الخطیئة کما یطفئ الماء النار، و صلاة الرجل فى جوف اللیل. ثم قرأ تتجافى جنوبهمْ عن الْمضاجع حتى بلغ جزاء بما کانوا یعْملون، ثم قال: الا اخبرک برأس الامر و عموده و ذروة سنامه، قلت بلى یا رسول الله قال: رأس الامر الاسلام و عموده الصلاة و ذروة سنامه الجهاد، ثم قال: الا اخبرک بملاک ذلک کله، قلت بلى یا نبى الله قال فاخذ بلسانه و قال: اکفف علیک هذا. فقلت یا رسول الله و انا لمواخذون بما نتکلم به؟ فقال: ثکلتک امک یا معاذ و هل یکب الناس فى النار على وجوههم او قال على مناخرهم الا حصائد السنتهم؟
و عن ابى امامة الباهلى عن رسول الله (ص) قال: علیکم بقیام اللیل فانه دأب الصالحین قبلکم و قربة لکم الى ربکم و مکفرة للسیئات و منهاة عن الاثم.
و عن ابن مسعود قال قال رسول الله (ص): «عجب ربنا من رجلین: رجل ثار عن وطائه و لحافه من بین حبه و اهله الى صلاته فیقول الله تعالى لملائکته انظروا الى عبدى ثار عن فراشه و وطائه من بین حبه و اهله الى صلاته رغبة فیما عندى و شفقا مما عندى، و رجل غزا فى سبیل الله فانهزم مع اصحابه فعلم ما علیه من الانهزام و ما له فى الرجوع فرجع حتى هریق دمه فیقول الله لملائکته انظروا الى عبدى رجع رغبة فیما عندى و شفقا مما عندى حتى هریق دمه».
و عن ابى هریرة قال قال رسول الله (ص): «افضل الصیام بعد شهر رمضان، المحرم و افضل الصلاة بعد الفریضة صلاة اللیل».
و عن ابى مالک الاشعرى قال قال رسول الله (ص): «ان فى الجنة غرفا یرى ظاهرها من باطنها و باطنها من ظاهرها اعدها الله لمن الین الکلام و اطعم الطعام و تابع الصیام و صلى باللیل و الناس نیام».
و عن اسماء بنت یزید قالت سمعت رسول الله (ص) یقول: اذا جمع الله الاولین و الآخرین یوم القیامة جاء مناد ینادى بصوت یسمع الخلائق کلهم سیعلم اهل الجمع الیوم من اولى بالکرم: ثم یرجع فینادى لیقم الذین کانت.
تتجافى جنوبهمْ عن الْمضاجع فیقومون و هم قلیل ثم یرجع فینادى لیقم الذین کانوا یحمدون الله فى البأساء و الضراء فیقومون و هم قلیل فیسرحون جمیعا الى الجنة ثم یحاسب سائر الناس.
قول دیگر آنست که آیت در شأن جماعتى از انصار آمد که میان شام و خفتن بنماز پیوسته داشتند و آن صلاة الاوابین گویند. مالک دینار گفت: از انس مالک پرسیدم که این آیت در شأن که فرو آمد؟ گفت در شأن ما فرو آمد معاشر الانصار که بعد از نماز شام بخانهها باز نرفتیم و هم چنان نماز میکردیم تا بوقت خفتیدن که نماز خفتیدن با رسول خدا بگزاردیم. و عن ابن عمر قال قال رسول الله (ص): «من عقب ما بین المغرب و العشاء بنى له فى الجنة قصران من مسیرة عام و هى صلاة الاوابین و ان من الدعاء المستجاب الذى لا یرد الدعاء ما بین المغرب و العشاء».
و عن عائشة عن النبى (ص): «من صلى بعد المغرب عشرین رکعة بنى الله بیتا فى الجنة»
و قال (ص): من صلى بعد المغرب ست رکعات لم یتکلم فیما بینهن بسوء عدلن له بعبادة اثنتی عشرة سنة.
و قال ابن عباس: ان الملائکة لتحف بالذین یصلون بین المغرب و العشاء.
قول سوم آنست که این آیت در مدح ایشان آمد که نماز خفتن و نماز بامداد بجماعت بگزارند. و فى الخبر ان النبى (ص) قال: «من صلى العشاء فى جماعة کان کقیام نصف لیلة و من صلى الفجر فى جماعة کان کقیام لیلة.
و عن ابى هریرة ان رسول الله (ص): «قال لو یعلم الناس ما فى النداء و الصف الاول ثم لم یجدوا الا ان یستهموا علیه لاستهموا علیه و لو یعلمون ما فى التهجیر لاستبقوا الیه و لو یعلمون ما فى العتمة و الصبح لا توهما و لو حبوا.
یدْعون ربهمْ خوْفا و طمعا قال ابن عباس خوفا من النار و طمعا فى الجنة، و مما رزقْناهمْ ینْفقون قیل اراد به الزکاة المفروضة، و قیل عام من الواجب و التطوع و ذلک على ثلاثة اضرب: زکاة من نصاب و مواساة من فضل و ایثار من قوت، قوله: و مما رزقْناهمْ ینْفقون مذهب اهل سنت و جماعت آن است که روزىداشت است از خداوند جل جلاله خواهد بغذا دارد و خواهد بلطف خود سیر دارد. و مذهب معتزله آنست که روزى ملک است لا غیر و گویند که خداوند تعالى بندگان را روزى حرام ندهد. و بدان که حقیقت حرامى بر فعل بنده افتد نه بر آن عین و آن عین را که حرام گویند بر سبیل مجاز گویند، بغصب ملک غاصب نگشت لکن چون خورد غذا و قوت در آن حرامى بوى رساند روزى وى گردد، و بمذهب ایشان حرام و شبهت ملک حلال نگردد، لا جرم بنزد ایشان روزى نبرد، و چون خداوند تعالى رازق وى نگردد، حرام را رازقى دیگر لازم آید و این کفر بود ازیشان، و حجت ما بر ایشان آن است که حق جل جلاله رازق همه خلایق است و بسیار خلق است که روزى میخورند و ایشان را ملک نیست و از اهل ملک نهاند و هم الدواب و الطیور و العبید و نحوها. اگر سوال کنند که رب العزة فرمود: و مما رزقْناهمْ ینْفقون اگر رزق غذا و داشت است از غذا و داشت نفقه کردن چون صورت بندد؟ جواب آنست که اسم رزق در قرآن بر وجوه است: یجیء بمعنى الاعطاء کقوله: و إذا حضر الْقسْمة أولوا الْقرْبى و الْیتامى و الْمساکین فارْزقوهمْ اى اعطوهم. و یجیء بمعنى المأکول و الغذاء کقوله: کلما دخل علیْها زکریا الْمحْراب وجد عنْدها رزْقا، و قال تعالى: کلما رزقوا منْها منْ ثمرة رزْقا. و یجیء بمعنى المطر کقوله: و ما أنْزل الله من السماء منْ رزْق اى ماء، فقوله و مما رزقْناهمْ ینْفقون. و یجیء بمعنى معناه و مما اعطیناهم یتصدقون.
فلا تعْلم نفْس ما أخْفی لهمْ درین کلمه سه قراءت است: ما أخْفی لهمْ بفتح یا قراءت عامه قراء است مگر حمزه و یعقوب بر فعل ماضى مجهول و معنى آنست که هیچ کس نداند که آن چه چیز است که پنهان کردند ایشان را از ثواب. ما أخْفی بسکون یا بر فعل مستقبل قراءت حمزه و یعقوب است و معنى آنست که نداند هیچ کس که چه چیز پنهان دارم ایشان را از پاداش. ما أخْفی لهمْ بر فعل ماضى معروف قراءت شاذ است یعنى هیچ کس نداند که الله ایشان را چه چیز پنهان کرد، منْ قرة أعْین اى مما تقر به اعینهم، جزاء بما کانوا یعْملون قال الحسن نزلت فى قوم أخفوا لله اعمالا فاخفى لهم ثوابا.
عن ابى هریرة عن النبى (ص) یقول الله تبارک و تعالى اعددت لعبادى الصالحین ما لا عین رأت و لا اذن سمعت و لا خطر على قلب بشر ذخرا بله ما اطلعتم علیه ثم قرأ: فلا تعْلم نفْس ما أخْفی لهمْ منْ قرة أعْین جزاء بما کانوا یعْملون، قال ابن عباس: هذا ما لا تفسیر له لان الله تعالى یقول: فلا تعْلم نفْس قوله: أ فمنْ کان موْمنا کمنْ کان فاسقا نزلت فى على بن ابى طالب (ع) و عقبة بن ابى معیط، و قیل الولید بن عقبة بن ابى معیط فقال الولید لعلى اسکت یا صبى فو الله لانا احد منک سنانا و ابسط منک لسانا و اشجع منک جنانا و أملأ منک حشوا فى الکتیبة، فقال له على اسکت فانک فاسق فانزل الله تعالى: أ فمنْ کان موْمنا یعنى علیا کمنْ کان فاسقا یعنى الولید بن عقبة لا یسْتوون و لم یقل لا یستویان لانه لم یرد قوما واحدا و فاسقا واحدا بل المراد جمیع المومنین و جمیع الفاسقین، و الفاسق ها هنا الکافر لان الله سبحانه و تعالى اخبر انه یخلده فى النار و لا یستحق التخلید فى النار الا الکافر و لانه قابل به المومن و دخل کان فى اللفظ لانه نفى استواهما فى الآخرة فکانه قال: أ یستوى حال من کان مومنا فى الدنیا و حال من کان کافرا فیها؟ و هذا الاستفهام بمعنى التقریر اى لیس هذا کذاک فى الجزاء و المحل ثم ذکر مآل الفریقین فقال: أما الذین آمنوا و عملوا الصالحات فلهمْ جنات الْمأْوى یأوون الیها فى الآخرة و لا ینتقلون عنها. فهى موضع سکون و قرار کقوله: جنات عدن نزلا اى منزلا، و قیل: هو ما یعد للنازل، و قیل هو اسم لاول ما ینزل علیه النازل، و قیل: نزلا بما کانوا یعْملون اى عطاء لهم على اعمالهم.
و أما الذین فسقوا اى کفروا، فمأْواهم النار کلما أرادوا أنْ یخْرجوا منْها أعیدوا فیها المراد بهذا الکلام انهم لا یخرجون منها کقوله: کلما خبتْ زدْناهمْ سعیرا نار جهنم لا تخبو یعنى کلما قال قائلهم قد خبت زید فیها، و قیل: ان الخزنة تطمعهم فى الخروج منها فاذا هموا بذلک ردهم الخزنة الى قعرها و یکون ذلک نوعا مما یعذبون به فیها، و قیل لهمْ ذوقوا عذاب النار الذی کنْتمْ به تکذبون و تقولون لا جنة و لا نار.
و لنذیقنهمْ من الْعذاب الْأدْنى یعنى مصائب الدنیا و استقامها و بلاءها مما یبتلى الله به العباد حتى یتوبوا. و قال مقاتل: العذاب الادنى هو الجوع سبع سنین ب: مکة حتى اکلوا الجیف و العظام و الکلاب. و قال ابن مسعود: هو القتل بالسیف یوم بدر دون الْعذاب الْأکْبر یعنى عذاب الآخرة، لعلهمْ یرْجعون الى الایمان یعنى من بقى منهم بعد بدر و بعد القحط، و قیل: العذاب الادنى عذاب القبر و هو افسد الاقاویل، لقوله یرْجعون و الرجوع بعد الموت الى الایمان غیر مقبول.
و منْ أظْلم ممنْ ذکر بآیات ربه ثم أعْرض عنْها فلم یقبلها و لم یتدبرها و لم یعمل بموجبها. و قیل: ذکر ابتداء خلقه الى انتهائه و تقلب الاحوال به من جهة ربه فلم یحمله ذلک على الایمان به، إنا من الْمجْرمین منْتقمون اى من الذین اجترحوا السیئات و هم الکفار، کقوله:انْتقمْنا من الذین أجْرموا. و قال زید بن رفیع: عنى بالمجرمین هاهنا اصحاب القدر، ثم قرأ ان المجرمین فى ضلال و سعر الى قوله: إنا کل شیْء خلقْناه بقدر و قال النبى (ص): «ثلاث من فعلهن فقد اجرم: من اعتقد لواء فى غیر حق، او عق والدیه، او مشى مع ظالم لینصره.
یقول الله عز و جل: إنا من الْمجْرمین منْتقمون.
و لقدْ آتیْنا موسى الْکتاب یعنى التوریة، فلا تکنْ فی مرْیة منْ لقائه اى لا تکن فى شک انه هو موسى الذى رأیته فى السماء اللیلة التی اسرى بک، عن ابن عباس قال قال رسول الله (ص): رأیت لیلة اسرى بى موسى رجلا آدم طوالا جعدا کانه من رجال شنوءة و رأیت عیسى رجلا مربوع الخلق الى الحمرة و البیاض سبط الرأس.
و عن انس قال قال رسول الله (ص): «لما اسرى بى الى السماء رأیت موسى یصلى فى قبره».
و روى فى المعراج انه رآه فى السماء السادسه و راجعه فى امر الصلوات.
و قال السدى فلا تکنْ فی مرْیة منْ لقائه اى من تلقى موسى کتاب الله بالرضاء و القبول اى لا شک فى انه اعطى الکتاب کما اعطیته و قیل فلا تکنْ فی مرْیة منْ لقائه موسى ربه فى الآخرة بعد ما قیل له لنْ ترانی فى الدنیا، و جعلْناه هدى لبنی إسْرائیل یعنى الکتاب و هو التوریة و قیل جعلنا موسى هدى لبنى اسرائیل.
و جعلْنا منْهمْ اى من بنى اسرائیل أئمة قادة فى الخیر یقتدى بهم یعنى الانبیاء الذین کانوا فیهم، و قیل هم العلماء و اتباع الانبیاء یهْدون اى یدعون، بأمْرنا و یدلونهم على الطریق المستقیم. و قیل یدعون بامرنا ایاهم بذلک لما صبروا قرأ حمزة و الکسائى لما بکسر اللام و تخفیف المیم و قرأ الباقون لما بفتح اللام و تشدید المیم اى حین صبروا على دینهم و على البلاء من عدوهم ب: مصر، و کانوا بآیاتنا التی اتیناها موسى، یوقنون لا یشکون انها من عندنا.
إن ربک هو یفْصل بیْنهمْ یوْم الْقیامة فیما کانوا فیه یخْتلفون اى یحکم بین الانبیاء و اممهم فیما اختلفوا. و قیل: یقضى بین المومنین و المشرکین فیظهر المحق من المبطل، و قیل یفْصل اى یفرق بین المومنین و الکافرین بالمنازل فالمومنون فى الجنة و الکافرین فى النار.
أ و لمْ یهْد لهمْ یعنى او لم یتبین لهم، کمْ أهْلکْنا منْ قبْلهمْ من الْقرون القرن اسم لسکان الارض عصرا و القرون سکانها على الاعاصیر، یمْشون فی مساکنهمْ فى اسفارهم فلا یخفى علیهم ما حل بهم، أ فلا یسْمعون ما یوعظون به یعنى قریشا.
أ و لمْ یروْا أنا نسوق الْماء إلى الْأرْض الْجرز فنخْرج به زرْعا یعنى او لم ینظروا الى سوقنا السحاب ذات المطر الى الارض الملساء التی لا نبات فیها، و فى بعض التفاسیر انها ارض بالیمن بعینها لانقطاع الامطار عنها و هى فى اللغة الارض التی لا تنبت شیئا و کان اصلها انها تأکل نباتها، یقال: امرأة جروز اذا کانت اکولا، تأْکل منْه أنْعامهمْ و أنْفسهمْ یعنى فیأکلون من حبوبها و یعلفون انعامهم من اوراقها و تبنها، أ فلا یبْصرون ذلک باعینهم فیعلموا ان من قدر على هذا لا یتعذر علیه احیاء الموتى.
و یقولون متى هذا الْفتْح ایتوا به، إنْ کنْتمْ صادقین قیل: الفتح القضاء و المراد بیوم الفتح یوم القیامة الذى فیه الحکم بین العباد، قال قتادة: قال اصحاب النبى (ص) ان لنا یوما ننعم فیه و نستریح و یحکم بیننا و بینکم فقالوا استهزاء متى هذا الفتح اى متى هذا القضاء و الحکم، و قال الکلبى یعنى فتح مکة و قال السدى یوم بدر لان اصحاب النبى (ص) کانوا یقولون لهم ان الله ناصرنا و مظهرنا علیکم فیقولون متى هذا الفتح؟
قلْ یوْم الْفتْح لا ینْفع الذین کفروا إیمانهمْ و لا همْ ینْظرون هذا غایة الوعید لا یأتى فى القران الا للکافر لان الکافر هو الذى لا ینظر الله الیه و معنى لا همْ ینْظرون لا یرحمون و لا یبر بهم. و من حمل الفتح على فتح مکة و القتل یوم بدر قال معناه لا ینْفع الذین کفروا إیمانهمْ اذا جاء هم العذاب و قتلوا، و لا همْ ینْظرون لا یمهلون لیتوبوا او یعتذروا.
فأعْرضْ عنْهمْ قال ابن عباس: نسختها ایة السیف و انْتظرْ إنهمْ منْتظرون قیل: انتظر موعدى لک بالنصر، إنهمْ منْتظرون بک حوادث الزمان. و قیل انتظر اذن الله لک فى قتالهم، إنهمْ منْتظرون ما یظنونه من بطلان امرک و یحق الله الْحق بکلماته و لوْ کره الْمجْرمون.
عن ابى هریرة قال: کان النبى (ص) یقرأ فى الفجر یوم الجمعة الم تنزیل و هل اتى على الانسان.
و عن جابر قال کان النبى (ص) لا ینام حتى یقرأ تبارک و الم تنزیل.